مرگ این مترجم و پژوهشگر که در طول بیش از 60 سال گذشته، همواره به‌عنوان یکی از چهره‌های ادبی و مترجمان سرشناس آثار بزرگ ادبیات داستانی جهان مطرح بوده است، واکنش‌های زیادی به همراه داشت. اما آن چه در تمام اظهار نظرها و نقل قول‌ها تکرار شده است، جایگاه رفیع 2کتاب سترگ او، مکتب‌های ادبی و فرهنگ آثار است. این نوشته، با تمرکز بر این 2 اثر، مرور کوتاهی بر زندگی و آثار سید رضا سید حسینی است.
سید رضا سید حسینی، 22 مهر 1305 در اردبیل به دنیا آمد. دوره دبیرستان را در زادگاهش گذراند و بعد برخلاف آن چه می‌توان پیش‌بینی کرد، برای تحصیل در رشته مخابرات، به آموزشگاه عالی پست و تلگراف تهران رفت. با این حال کار ترجمه را از ۱۶ سالگی با ترجمه از ترکی قفقازی و ترکی استانبولی شروع کرد. درواقع از همین ایام معلوم بود که سرانجام سیدحسینی، به جایی دور از مخابرات خواهد رسید. جایی که البته به شکل جالبی از همین رشته مخابرات گذر کرد. چرا که آغاز آشنایی او با زبان فرانسه وقتی بود که سید رضای جوان، برای ادامه تحصیل در یکی از گرایش‌های مخابرات -ارتباطات دور- به فرانسه رفت. تحصیل در فرانسه، یعنی آموختن زبانی که در نهایت، خانه وجود سیدحسینی را بنا کرد.
با این حال تا این‌جای زندگی، هنوز می‌توان بی‌تابی و تا حدودی روشن نبودن هدف نهایی را در منش سید رضا سید حسینی مشاهده کرد. او که برای ادامه تحصیل در رشته مخابرات به پاریس رفته بود، کمی بعد سر از دانشگاه یو.اس.سی در آمریکا درآورد، آن هم در رشته فیلمسازی. ولی ظاهرا فیلمسازی نیز نتوانست راضی‌اش کند، چرا که درس را رها کرد و به ایران بازگشت. بازگشت به ایران، به معنای آغاز کار اصلی سیدحسینی در حوزه زبان و ترجمه است.
هرچند او از ابتدا نیز نشان داده بود به ترجمه علاقه ویژه‌ای دارد، اما تنها وقتی به ایران بازگشت به‌طور کامل بر ترجمه آثار ادبی متمرکز شد. این تمرکز مخصوصا وقتی جدی‌تر شد که برای تسلط بیشتر به ترجمه، هم زبان مبدا و هم زبان مقصد را جدی‌تر گرفت؛ آن قدر جدی که سراغ بهترین‌های آن دوره رفت، یعنی عبدالله توکل و پرویز ناتل خانلری. نتیجه، انتشار نخستین ترجمه از فرانسه در 1326 یعنی در 21سالگی. آغازی که می‌توان بسیار درخشان نامید. پس از آن، روال ترجمه‌های سیدحسینی با سرعت بسیاری ادامه پیدا کرد و یکی پس از دیگری منتشر شد.
از جمله این آثار، «رؤیای عشق» ماکسیم گورکی، «لایم لایت» چارلی چاپلین، «طاعون» آلبر کامو، «آخرین اشعار ناظم حکمت»، «ضد‌خاطرات» و «امید» آندره مالرو، «در دفاع از روشنفکران» ژان پل سارتر و «آبروباخته»ی جک لندن است. او علاوه بر اینها، یک کتاب روان‌شناسی نیز با نام «پیروزی فکر» در جوانی ترجمه کرده است که خود او درباره‌اش می‌گوید: «این کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت، به‌طوری که حدود 20 یا 30 بار تجدید چاپ شد و هنوز هم می‌شود. در حالی که دیگر ترجمه‌هایم مثل ترجمه شاهکارهای دنیا یا طاعون آلبرکامو این قدر علاقه‌مند نداشت.»
مکتب «مکتب‌های ادبی»
اما شاید بیش از همه این ترجمه‌ها، آن چه نام سید رضا سید حسینی را در بین ادبیاتی‌ها معروف کرد، مکتب‌های ادبی در سال1334 بود. این کتاب اگرچه در نسخه اول با معیارهای اکنون، کار قابل‌داری محسوب نمی‌شود، اما در آن زمان، نخستین کتاب درباره مکتب‌هایی بود که در غرب، مسیر ادبیات را روشن می‌کردند و هر روز، با نام تازه‌ای، افق دیگری را به روی علاقه‌مندان آثار ادبی می‌گشودند. سیدحسینی که با ادبیات غرب کاملا آشنا شده بود، ابتدا این نیاز را دریافت و سپس، به آن پاسخ گفت. نتیجه، استقبال شگفت‌انگیز ادبیات‌دوستان ایران بود که پیش از آن، هیچ کتابی برای آشنایی با این مکتب‌ها ندیده بودند.
اما اهمیت مکتب‌های ادبی بیش از اینهاست. به 3علت: نخست آنکه سیدحسینی که خوب می‌دانست جامعه ایرانی چه قدر از نظر آشنایی با آن چه در غرب در حال وقوع است، فقیر محسوب می‌شود، همگام با جریانات جدید، ویرایش‌های تازه مکتب‌های ادبی را نیز تهیه کرد. در نسخه نخست، تا آخرین مکتب‌ها و جریانات آن سال‌ها، آمده بود، اما سال‌های بعد، وقتی که مکتب‌های تازه‌ای چون رئالیسم جادویی و دیگر جریانات جدی ادبیات متولد شدند، سیدحسینی همگام با آن، کتابش را گسترش داد. ضمن آنکه توضیحات و مطالب مکاتب قدیمی‌تر را نیز ویرایش کرد و در یک کلمه، آن را همراه با زمان پیش آورد. تا جایی که مکتب‌های ادبی 200 صفحه‌ای سال 34، به کتابی دوجلدی و جدی، در اندازه‌های یک فرهنگ تبدیل شد.
دوم، مکتب‌های ادبی، پرورش‌دهنده نسلی شد که پس از آن، ادبیات را به‌طور جدی ادامه دادند و سیدحسینی، یک‌تنه، عملا با همین یک کتاب، یک مکتب را در ایران پدید آورد. به عبارت دیگر، سیدحسینی، استاد نسل مهمی از نویسندگان و منتقدان ایرانی محسوب می‌شود که شروع حرکت‌شان با همین کتاب بود و این کتاب، به گونه‌ای نوشته شده است که جهت حرکت را در ادامه مسیر نیز نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان آن را سرآغاز یک حرکت ادبی نیز دانست.
سوم، مکتب‌های ادبی تا کنون به 40 زبان ترجمه شده است. یعنی، اگرچه این کتاب برای مخاطبان ایرانی، نقش نقشه راه را بازی کرده است، اما برای مخاطبان غیرایرانی نیز واجد ارزش تحلیل‌گرانه و مطالعاتی است. درواقع نگاه سیدحسینی به مکتب‌ها و جریانات غرب، گذشته از نقش آموزنده‌اش برای ایرانی‌ها، متنی پژوهشی برای درک بهتر این جریان‌ها نیز هست.
چکیده فرهنگ جهان
به جز این، در کارنامه کاری سیدحسینی، به جز ترجمه‌های قدرتمندش از رمان‌های بزرگ دنیا، یک کتاب دیگر نیز می‌درخشد؛ فرهنگ آثار (معرفی آثار مکتوب ملل جهان از آغاز تا امروز). این فرهنگ، کار عجیبی است که در تاریخ ایران، تقریبا بی‌سابقه محسوب می‌شود.
نه از آن رو که بسیار حجیم است (چیزی در حدود 5000 صفحه با قطع و قلم و شکل و شمایل فرهنگ‌ها)، بلکه از این نظر که حاصل کار گروهی قدرتمند و زبده است، یعنی سید رضا سید حسینی ، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی گیلانی و ابوالحسن نجفی و البته به سرپرستی سید رضا سید حسینی . این 4 تن که ازجمله بهترین‌های ایران در این حوزه محسوب می‌شوند، در کنار گروهی از پژوهشگران ایتالیایی و فرانسوی با هدایت «والنتینو بومپیانی» در طول چندین سال تقریبا همه آن چه را به‌عنوان آثار مکتوب در تمام جهان منتشر شده است، در آن معرفی کرده‌اند. کاری که به‌نظر غیرممکن می‌رسد، اما شده است.
در این فرهنگ، همه چیز از متون باستانی مصر و چین گرفته تا شاهکارهای روزگار ما مدخلی دارد، از رمان و شعر و نمایشنامه گرفته تا خاطره و مجموعه نامه و دانشنامه و علوم و فنون و فلسفه و حقوق و...البته این کار، بیش از اینکه کار اعضای هیئت علمی یا همکاران‌شان در ایران باشد، ترجمه‌ای است از آن چه اجنبی‌ها انجام داده‌اند و از 1953 انتشارش را آغاز کرده‌اند.
اما اولا حتی ترجمه صرف این کار نیز، به اندازه کافی درخشان هست و ثانیا این اثر، ترکیبی از چند کار مختلف است: نخست این 4 مترجم و پژوهشگر، همه مدخل‌های فرهنگ را مطالعه و آنها را به 3درجه تقسیم کرده‌اند. سپس تمام مقالاتی که در درجه3 قرار گرفته‌اند، به علاوه مقالات حوزه موسیقی را حذف کرده‌اند. پس از آن و به جای این مقالات، مطالب دیگری را از فرهنگی آلمانی به نام کیندلرز، درباره آثار شاعران و نویسندگان جهان سوم انتخاب و ترجمه کرده‌اند.
سرانجام و به موازات همه اینها، مهم‌ترین آثار ایرانی و اسلامی نیز در مقالات دیگری توسط پژوهشگران ایرانی، بررسی و معرفی شده‌اند. این مقالات تألیفی به‌صورت الفبایی در فرهنگ آثار آمده‌اند و به این ترتیب، معرفی، تحلیل و نقد نزدیک به 20هزار کتاب از فرهنگ‌های گوناگون به پایان می‌رسد.
